Aleksej Kišjuhas
„Proklet da je koji bi pomakao među bližnjeg svog“ (Ponovljeni zakon 27:17) i „Ne pomiči stare međe, koje su postavili oci tvoji“ (Priče Solomunove 22:28) stoji u Svetom pismu.
Međutim, norma o nepovredivosti međe, granice, ili o teritorijalnom integritetu, i nije toliko biblijski ili starozavetno stara. Teritorijalne rasprave i sukobi bili su vodeći uzrok ratova među državama hiljadama godina. I naše najbliže rođake, šimpanze, odlikuju visoke stope međugrupnog nasilja, a u vezi sa potragom za statusom (među mužjacima) i borbom za resurse, odnosno – teritoriju. Što implicira da je agresivna teritorijalnost odlikovala i našeg majmunolikog pretka još pre oko 10 miliona godina.
I zatim se nešto promenilo. Nakon Drugog svetskog rata svaki pokušaj nasilne promene granica je stigmatizovan kao agresija. A teritorijalno širenje više nije na stolu kao legitimni potez u igri međunarodnih odnosa. Granice misteriozno postaju nepovredive, nepomične, nedodirljive i gotovo svete. Bez obzira na to koliko su inače nepravedne ili čak besmislene, a režimi unutar istih skaradni i opasni. Upravo zato je tekuća agresija Rusije na Ukrajinu (a ne i tekući građanski rat u Jemenu) proizvela toliki odijum, šok i nevericu u međunarodnoj zajednici, te isključila Rusiju iz društva pristojnih država. Ova agresija sa namerom pripajanja delova Ukrajine Rusiji mnogima (mimo Balkana 1990-ih) deluje zapanjujuće, sramotno i nezamislivo. Međutim, „prošlost deluje kao inostrana zemlja“. Jer, ovakvi poduhvati bili su i te kako uobičajeni i zamislivi, pa i do nedavno ili neposredno pre 1946. godine.
TERITORIJALNI INTEGRITET: Prema detaljnoj analizi politikologa Marka Zakera (2001), u periodu od Vestfalskog mira (koji 1648. uspostavlja princip suvereniteta država-nacija), do kraja Drugog svetskog rata, bilo je oko 92 veća teritorijalna sukoba. I, oko 80 odsto njih rezultiraju upravo u značajnoj promeni ili redistribuciji teritorije između zaraćenih država. Dakle, u četiri od pet ratova u periodu 1648-1946, neko je nekom bio preoteo teritoriju, odnosno promenio granice. Na primer, Grčka se odvaja od Turske (1830), a Belgija od Holandije (1839), Pijemont preuzima Lombardiju od Austrije (1859), Pruska preuzima Šlezvig od Danske (1864), te Alzas i Lorenu od Francuske (1871), Srbija i Bugarska zadobijaju teritorije od Turske (1878), Norveška se odvaja od Švedske (1905), Austrougarska anektira Bosnu (1908), Poljska se odvaja od Rusije (1918), Mađarska gubi značajne teritorije (pa i Vojvodinu, 1918-1920), Nemačka anektira Austriju (1938), Sovjetski Savez pripaja baltičke države, delove Poljske i Finske (1945), i tome slično. Naprosto, granice su bile sve samo ne – svete. Već privremene, fluidne i meke.
Onda je nastupila Povelja UN (1945) sa porukom „Svi članovi se suzdržavaju od upotrebe sile protiv teritorijalnog integriteta ili političke nezavisnosti svake države“ (Član 2). Do ruske agresije, jedini pokušaj da neka država članica UN u celini proguta drugu bila je invazija Iraka na Kuvajt (1990), i međunarodna koalicija je ubrzo isterala Sadama Huseina odatle. Kako navodi spomenuti Mark Zaker, dolazi do stvarne promene u čitavoj „moralnoj klimi“ međunarodnih odnosa. I gradualno je napuštena doktrina da ratni pobednik ima pravo da preuzme teritoriju poražene strane.
Tačnije, od kraja Drugog svetskog rata, zapadni saveznici snažno podržavaju integritet predratnih granica, i više nisu zahtevali teritorije koje pripadaju državama gubitnicama. Uostalom, ovako je i naš Trst bio vraćen poraženoj Italiji. Postojao je samo jedan izuzetak, i to je američka kontrola nad nekoliko (do tada) japanskih ostrva na Pacifiku. S druge strane, Sovjetski Savez se ponaša drugačije, i po drevnom ili starom osvajačkom principu sile pobednice. Suprotno željama njihovih stanovnika, SSSR je komotno prisajedinio Estoniju, Letoniju i Litvaniju, kao i delove Poljske, Nemačke, Finske, Rutenije (istočne Čehoslovačke), te ostrvo Sahalin i Kurilska ostrva od Japana. I u toj činjenici valja tražiti uzroke trenutnog rata i politike prema Ukrajini.
PROMENA GRANICA – IZUZETAK: Postojalo je oko 40 teritorijalnih agresija na svetu nakon 1946, odnosno ratova koji su direktno vođeni radi promene granica. Međutim, za razliku od spomenutog perioda 1648-1946, i kad je 80 odsto ovakvih ratova dovelo do promena granica – sada se granice menjaju u samo oko 25 odsto slučajeva. Naime, Argentina je bila okupirala Foklandska ostrva (1982), Irak izvršio invaziju na Iran (1980) i Kuvajt (1990), Egipat okupirao deo Sudana (1958), Gana deo Gornje Volte (1963), Uganda deo Tanzanije (1978), Maroko deo Alžira (1963), Nikaragva deo Hondurasa (1957), Indonezija deo Malezije (1963), Kambodža deo Vijetnama (1977), SR Jugoslavija delove Hrvatske (1991) i slično. Međutim, po završetku ovih i drugih ratova – nije bilo nikakve promene teritorija ili državnih granica.
Zapravo, jedinih deset invazija koje su rezultirale u značajnijoj promeni granica bile su: (1) Turska realizuje invaziju na Kipar (1974), (2) Maroko osvaja delove španske Sahare (1975), (3) ratovi između Izraela i arapskih država (1948), te Izrael osvaja Zapadnu obalu i pojas Gaze (1967), (4) Pakistan osvaja delova Indije (Kašmira) (1947), (5) Indija preuzima ostrvo Goa od Portugala (1961), (6) Indonezija preuzima Zapadnu Novu Gvineju od Holandije (1961), (7) Kina osvaja delove Indije (1962), (8) Severni Vijetnam osvaja Južni Vijetnam (1962), (9) Iran osvaja delove Ujedinjenih Arapskih Emirata (1971), i (10) Kina osvaja nekoliko vijetnamskih ostrva (1974). I to je to. Sve mahom pre oko 50 godina, kao zabadanja zastava u pustinje i na tropska ostrva, pa za većinu ovih slučajeva nismo ni čuli. Uz, naravno, (11) rusku aneksiju Krima (2014) i tekuću invaziju na Ukrajinu. I u tome je poenta – promena granica je postala izuzetak ili tabu.
Posleratna norma o teritorijalnom integritetu izbrisala je i petljanje u državne granice za pregovaračkim stolom. Tokom perioda dekolonizacije, granice novih nezavisnih država ostale su iste one koje su decenijama ili stolećima ranije nacrtali imperijalisti i kolonijalni upravnici. Na ovaj način, često su razdeljene brojne etničke grupe, ili su zajedno grupisani zaraćeni narodi, što dovodi do građanskih ratova po Africi i Bliskom istoku. Međutim, niko tada nije zahtevao novi Versajski ugovor. Da svetske sile iznova sednu za sto, na njega postave praznu geografsku kartu, izvade svoje olovke, i nacrtaju nove granice od nule.
„HUMANO PRESELJENJE“: Najzad, tu je i pitanje raspada Sovjetskog Saveza ili SFR Jugoslavije. Umesto teritorijalnog osvajanja i prekrajanja granica, koje je pokušano (ili se pokušava), upravo isprekidane granice nekadašnjih sovjetskih ili jugoslovenskih saveznih republika (p)ostaju one tvrde granice novih nezavisnih i suverenih država. Izvesni izuzetak jeste Kosovo, iako se takođe radi o novim-starim granicama nekadašnje autonomne pokrajine SR Srbije. Zbog čega Kosovo i danas nema punu suverenost, ni zastavu na Ist Riveru, a mnoge države Evrope i sveta – ne priznaju kosovsku nezavisnost. Ali, upravo zato je i prošaputana ideja o podeli Kosova po etničkim granicama bila i ostala tabu, te odbačena u startu.
Sakralizacija nekakvih veštačkih ili arbitrarnih linija na geografskoj karti može da deluje neobično, nelogično, pa i krajnje nepravedno. Mnoge granice današnje Evrope razdvajaju narode i države čiji su stanovnici postali etnički homogeniji nakon kampanja etničkih čišćenja u Prvom i Drugom svetskom ratu. Milioni Grka, Turaka, Nemaca, Mađara i Slovena prisilno su izmešteni iz svojih domovina, ili predmet ćosićevskog humanog preseljenja. Princip teritorijalnog integriteta sa sobom donosi brojne nepravde, i mnoge etničke grupe su zarobljene u državama koje su neprijateljske prema njima. Međutim, učiteljica života i vesti sa televizora su nam svedok – alternativa u vidu novih granica je krvoproliće. Samo dobre granice stvaraju dobre susede.
I zato više nema jalovih pregovora koje su evropski lideri vodili sa Hitlerom 1930-ih, i kad je delovalo razumno da mu se dopusti da proguta Austriju i komade Čehoslovačke. Sve da bi granice Nemačke bile istovetne sa granicama u kojima žive etnički Nemci. Otuda je Slobodan Milošević bio percipiran kao balkanski kasapin ili evropski Sadam Husein – kao što je to Vladimir Putin danas. Pa nakon sastanka sa Miloševićem još 1991, američki državni sekretar Džejms Bejker poručuje da „Sjedinjene Države i međunarodna zajednica odbacuju bilo kakve srpske zahteve za teritorijama izvan postojećih granica“. Jer crtanje jasnih granica među različitim etničkim grupama predstavlja doslovno nerešiv geometrijski problem. A (su)život unutar postojećih granica je neuporedivo razboritije rešenje od ratobornih pokušaja da rešimo ovu kvadraturu kruga – koja po pravilu rezultira u etničkom čišćenju. I koje se trenutno izliva po gradovima Ukrajine, kao po istočnoj Bosni svojevremeno. I samo zato, a ne zbog nekakve zapadnjačke rusofobije, ruska agresija predstavlja ovoliki presedan i etički problem. Ne pomerajmo međe, ako boga znamo.
(Danas)
