Aleksej Kišjuhas
Krajem 19. veka, na svetu su postojala tri univerzitetska sistema: nemački, francuski i engleski. Sva tri su imala ove zajedničke karakteristike: slobodu od crkvene kontrole, ukidanje naslednih prava na nastavničke pozicije, jasno razlikovanje sekundarnog i visokog obrazovanja, i centralno mesto za moderne prirodne, društveno-humanističke i tehničke nauke u kurikulumu. Otprilike kao i danas. Ali, bilo je i razlika među njima.
Engleski sistem je na Oksfordu i Kembridžu mahom obrazovao jedino buduću gospodu. Francuski je bio krajnje centralizovan i nedovoljno otvoren prema naučnim istraživanjima i akademskim slobodama. Otprilike kao što se planira u našoj Republici. A nemački sistem bio je model autonomnog ili „slobodnog univerziteta“ kao jedinstva slobodne nastave i slobode nauke. I što je model od kojeg moramo da učimo danas, kada su univerziteti Srbije u pobuni i na udaru. Jer, slobodni univerzitet je i ta ključna institucija koja donosi prestiž državi i naciji. Nema nacionalne slobode bez slobodnog univerziteta.
Centralnu ulogu u formiranju „slobodnog univerziteta“ imao je Vilhelm fon Humbolt, ali i specifični društveni i istorijski kontekst. A to je reforma javnog sektora u Pruskoj nakon vojnih poraza od Napoleona, nova logika promocije univerzitetskih nastavnika (jedino na osnovu istraživačkih rezultata, kao i danas), ali i poraz Francuske u Francusko-pruskom ratu (1870), o čemu iscrpno piše pedagoškinja visokog obrazovanja Biljana Bodroški Spariosu (2017). Nakon ovog rata, francuski političari su shvatili da je pruska pobeda ukazala upravo na superiornost nemačkog univerzitetskog sistema. I Francuska, a pre toga Nemačka (sproću Napoleona), skapirale su da se ratovi pre svega dobijaju ili gube na polju – visokog obrazovanja.
Duh slobodnog naučnog istraživanja, započet u okvirima Naučne revolucije i tadašnjih naučnih društava iz 17. veka, nije dominirao kulturom univerziteta sve do pruske reforme početkom 19. veka. Do tada su Pariz ili Sorbona još uvek bili svojevrsna „Meka“ za profesore i studente širom Evrope. Međutim, nekoliko decenija kasnije, francuska vlada počinje da šalje predstavnike i studente-stipendiste u Prusku kako bi istražili novi univerzitetski sistem koji je bio fokusiran jedino na naučna istraživanja, a ne molitve i latinske pesmice. Mladi Francuzi, a ubrzo i mladi Amerikanci, obučavaju se tehnikama stroge naučne metodologije, dok već krajem 19. veka nemački model predstavlja model univerziteta ne samo u Evropi, već i u Americi i Japanu, kao što je to Univerzitet u Parizu bio u evropskom srednjem veku.
Koji su bili razlozi uspeha ovog naučno-istraživačkog duha, odnosno pojave istinski modernog i slobodnog univerziteta u Pruskoj, a zatim i širom Evrope i sveta? Poređenje između nemačkog, francuskog i engleskog modela dovodi do ovog zaključka: uspeh univerziteta i društva bio je veći ukoliko on adaptira „staru“ esnafsku autonomiju srednjovekovnog univerziteta – sa modernom slobodom nastave i naučnog istraživanja. Najveće Humboltovo dostignuće bilo je u odbacivanju francusko-engleskog modela specijalizovanih koledža, odnosno u modernizaciji srednjovekovnih struktura univerziteta u pravcu ličnih i istraživačkih sloboda. Dugoročno, ovo je omogućilo uklanjanje svih državnih prepreka akademskoj slobodi. Primer potonjeg i neverovatnog uspeha angloameričkih univerziteta poput Harvarda ili Stanforda ukazuje na značaj navedene autonomije i u savremenom dobu. Dok u šatro savremenoj Srbiji još uvek reklamiramo elitističke „koledže“ ili praktično orijentisani privatluk od univerziteta kao ponajbolji model visokog obrazovanja.
Ubrzo se dogodila i difuzija evropskih univerzitetskih modela izvan Evrope u Severnu i Latinsku Ameriku, te Bliski i Daleki istok. Na tzv. periferiji Evrope, u Rumuniji, Grčkoj i Bugarskoj, prvi univerziteti bili su formirani pod uticajima Francuske i Nemačke, ali i kao značajni simboli buduće nacionalne nezavisnosti. Prvi univerzitet u Grčkoj (Univerzitet u Atini) formiran je 1837, u Rumuniji 1860 (u Jašu), a u Bugarskoj 1904. godine (Univerzitet u Sofiji). Na inicijativu prosvetitelja Dositeja Obradovića, beogradska Velika škola, kao grand école, osnovana je još 1808. godine u ustaničkoj ili revolucionarnoj Srbiji; Univerzitet u Zagrebu osnovan je 1869. godine, takođe pod uticajem austrijsko-nemačkog modela. A kako ističe pedagoškinja visokog obrazovanja Biljana Lungulov (2022), u 19. veku i prvoj polovini 20. veka dolazi i do bujanja studentskih pokreta u pravcu otvorenog političkog aktivizma, uključujući tu i studentske borbe „za slobodu“ (1800-1830), sukobe u okvirima Julske revolucije i Restauracije (1830-1845), socijalne pobune u kontekstu revolucija 1848. (1845-1850), borbu za nacionalnu slobodu (1885-1900), za demokratiju (1919-1939), ali i borbe za fašizam i nacizam (1919-1939).
Uspeh nemačkog univerzitetskog sistema ubedio je intelektualce, političare, pa i javno mnjenje u ostalim evropskim zemljama u sledeću bitnu stvar. Akademski sistem sastavljen od relativno autonomnih jedinica – dakle, slobodni univerzitet sačinjen od slobodnih naučno-istraživački orijentisanih fakulteta – jeste neuporedivo superiorna „tehnologija“ proizvodnje znanja. Bar u poređenju sa centralno koordinisanim sistemom visoko specijalizovanih visokoškolskih institucija u Francuskoj, ili od klasičnih plemićkih koledža u Engleskoj. Humbolt je odvažno odbacio i engleski i bonapartistički model smatrajući da nastavu i naučno istraživanje ne treba razdvajati, niti previše usklađivati sa potrebama društva i tržišta, već sjediniti na jedan organski način. Dok se u Srbiji danas, prema famoznoj „Uredbi o ukidanju Uredbe“, nastava i nauka svode na odnos gazde i sluškinje (35:5). Profesori imaju jedino da predaju „to svoje“ i da – ćute, poručuje naš kompleksaš Bonaparta.
Prema Humboltovoj akademskoj revoluciji, država je imala samo dva zadatka u vezi sa univerzitetima: da zaštiti njihovu autonomiju, i da zapošljava najbolje profesore i istraživače (u smislu naučnih rezultata). I to je to. Model slobodnog Humboltovog Univerziteta u Berlinu ubrzo je direktno kopiran u centralnoj i severnoj Evropi, presudno je uticao na reformu engleskog i američkog akademskog sistema, imao uticaja i u istočnoj Evropi, pa i na duge francuske, italijanske, španske i portugalske akademske tradicije. Dok su u tadašnjoj Austrougarskoj postojali mnogi stari univerziteti, kao u Pragu (osnovan 1347), Krakovu (1364) i Beču (1365), i oni su se ubrzo reformisali u moderne slobodne univerzitete. U Italiji, ujedinjenoj 1871, stvaranje slobodnih univerziteta bio je jedan od glavnih zadataka nove države-nacije. Procesi etnogeneze ili formiranja država-nacija bili su neodvojivi od procesa reforme univerziteta kao u Nemačkoj (takođe ujedinjene 1871). Ponos i „dostojanstvo“ nacije ne zahtevaju samo nacionalni suverenitet – već i univerzitet. Dobro se znalo da je znanje vaistinu moć. Pa je i Dositej, prvi ministar u ustaničkoj ili revolucionarnoj Srbiji prvo osnovao – visoku školu.
Iako su nauke na modernim univerzitetima mnogo toga dugovale sistemu poučavanja logike i filozofije iz srednjeg veka, Naučna revolucija iz 17. veka je transformisala srednjovekovni pogled na svet, proizvela materijalističku zamisao kosmosa, nova otkrića u fiziologiji i lečenju, ali i promene u društvenim teorijama o čoveku i ljudskim odnosima. Humboltova reforma i/ili revolucija univerziteta je svim ovim procesima dodala i ključne elemente autonomije naučnog istraživanja, te sekularizacije, birokratizacije i racionalizacije, a što je odlikovalo i narastajuće države-nacije evropske modernosti. Poput pape svojevremeno, i državna vlast je sve više uvažavala univerzitetsku slobodu, jer su takvi univerziteti svojom reputacijom postajali sve privlačniji za studente i profesore, pa i za međunarodni ugled novih država-nacija. Ako želimo uspeh i prestiž naše Republike, države i nacije, slobodan univerzitet nema alternativu. I zato, dođavola ili pobogu, ostavimo naše univerzitete na miru, okej?
Stavovi autora u rubrici Dijalog ne odražavaju nužno uređivačku politiku Danasa.
