Piše: Milivoj Bešlin
30 godina kasnije
Sa stvaranjem Jugoslavije mnogo je lakše nego sa nestankom. Nije teško utvrditi šta se desilo u Kući Krsmanovića na Terazijama 1. decembra 1918. ili u ratom izolovanom Jajcu 29. novembra 1943. godine. Sa krajem Jugoslavije znatno je teže. Najmanje pronicljivi će u nju ubrojati i tzv. SRJ – Miloševićevo „žabljačko“ čedo; državu koja je nosila lažno ime svoje žrtve, kako je napisao Teofil Pančić. Lako se zbog toga složiti da je 1991. godina kada jugoslovenska država prestaje da postoji. Poslednjih sedmica mnogi su dane osamostaljenja Slovenije i Hrvatske proglasili za datume kraja Jugoslavije. Ipak, poslednja istinska jugoslovenska institucija, koja je uživala i puno međunarodno priznanje bila je savezna vlada, odnosno, Savezno izvršno veće (SIV) na čelu sa Antom Markovićem. Tek njegovom ostavkom, upućenom „građanima“, jer Savezne skupštine više nije bilo, prestala je da funkcioniše jedina preostala legitimna i legalna jugoslovenska institucija. Ostavka je upućena javnosti pred novu godinu, 20. decembra 1991. dok se u zemlji već uveliko odvijao rat koji je pokrenula JNA pod komandom Miloševićevih lojalista.
Rat koji je okrznuo Sloveniju, trećinu Hrvatske pretvorio u zgarište, a bezmalo čitavu BiH u masovnu grobnicu, Srbija je simbolički, uz blagonaklono ćutanje saveznih institucija, započela deceniju ranije, najpre na ulicama Prištine (1981), a potom i na ulicama Novog Sada (1988). Nasiljem srušen ustavni poredak jugoslovenske države, brzo se pretvorio u ogoljeno (ratno) nasilje nad svima koji nisu prihvatili da uđu u Miloševićevu svesrpsku državu pod besramnim i ciničnim izgovorom „odbrane“ Jugoslavije. Ipak, duboko nesaglasje nacionalističke i centralističke Srbije sa Jugoslavijom kao složenom državom koja je pripadala svim narodima, a ne samo Srbima i drugima kao podstanarima, počelo je sredinom 1960-ih, smenom najmoćnijeg Srbina u državi – Aleksandra Rankovića.
Početak ozbiljne decentralizacije, suštinska autonomija pokrajina, stvarna nacionalna ravnopravnost i jednaka afirmacija svih naroda, liberalizacija partije i ekonomskog sistema, veća sloboda izražavanja i generalno drugačija atmosfera u društvu krajem 1960-ih, uticali su na generisanje nacionalizama u Jugoslaviji, a posebno srpskog i hrvatskog. Srpski se nije mirio sa ravnopravnošću, doživljavajući svoju jednakopravnost sa drugima kao vlastitu diskriminaciju. Teza o uskraćenosti i ugroženosti postala je sve frekventnije korišćena mantra srpskih nacionalista. Do kraja reformskog perioda, do jeseni 1972. u srpskoj opozicionoj (nacionalističkoj) inteligenciji formulisan je program: ili Jugoslavija po meri Srba i Srbije, odnosno očuvanje statusa quo iz vremena Rankovića ili srpska etnička država na čitavom prostoru gde su živeli pripadnici srpskog naroda. Program za vreme Titovog života nije imao mogućnosti za realizaciju, ali već od početka 1980-ih, ovaj velikodržavni program dominantne srpske intelektualne elite, stavljen je u pogon za realizaciju. Konzervativci u monopolističkoj partiji (Savez komunista Srbije) brzo su, posle Tita, našli zajednički jezik sa konzervativcima u kritičkoj inteligenciji. Tačka spajanja bilo je tzv. sprsko pitanje koje je trebalo otvoriti i na osnovama ideje o državotvornom narodu, na kome počiva Jugoslavija, preurediti federaciju. Jedan od beogradskih pseudolevih intelektulaca okupljenih oko nekadašnjeg časopisa Praxis, bez problema je i ovih dana i bez kritičke distance ponovio: Demokratija je pitanje brojeva, Srba je bilo najviše. Jednačina rešena. Problem je nastao zbog toga što svi ostali nisu želeli da žive u ekskluzivno srpskoj kvazijugoslaviji. Ipak, pokrajine Vojvodina i Kosovo bile su prve na putu realizacije ideje: ili stavljanje čitave federacije pod kontrolu ili stvaranja svesrpske države.
Početak akcije Srbije na ograničavanju pokrajinskih autonomija, sa čijim postojanjem se nikada nije u potpunosti saglasila, bio je označen demonstracijama na Kosovu 1981. godine. Objektivni problemi u južnoj pokrajini, od ekonomske nerazvijenosti do iseljavanja Srba i Crnogoraca, iskorišćeni su u rukovodstvu Srbije kako bi se u javnosti snažilo raspoloženje protiv pokrajina, podizao stepen nacionalizma i naposletku delegitimisalo i samo postojanje pokrajinskih autonomija. Vojvodina je sve više postajala talac nezadovoljstva Srbije zbog situacije na Kosovu. U takvim okolnostima tabu tema – promene jugoslovenskog Ustava iz 1974. stavljena je na dnevni red već u prvoj godini posle Tita. Na prvim sednicama partijskog vrha nakon kosovskih demonstracija pojedini srbijanski politički funkcioneri su pokrenuli pitanje ustavnih promena i posebne odgovornosti Srbije za stanje u pokrajinama, odnosno za proširenje ingerencija republike nad pokrajinama. Iako su se gađale pokrajine, cilj je bilo rušenje jugoslovenskog Ustava i preustrojstvo federacije. Nasuprot dugo i propagandno tvrdo uverenog javnog mnjenja Srbije da je Ustav razorio Jugoslaviju, kako je to krajnje lucidno i argumentovano primećivala istoričarka Olga Popović Obradović – rušenje Ustava, kao konsenzualnog temelja zajednice, srušiće i samu Jugoslaviju.
Neočekivano, oštrica beogradskog rukovodstva se tokom 1980-ih od Kosova sve jasnije okretala ka Vojvodini, čije rukovodstvo je optuživano za „zatvorenost“ i „separatizam“. Kosovo je iskorišćeno kao povod, ali je cilj bila vojvođanska autonomija sa većinski srpskim stanovništvom, gde su ove optužbe imale snažan uticaj. Tako je etapno tokom 1980-ih godina otvarana kriza u odnosima na relaciji Beograda i Novog Sada koja će krajem 1988. i početkom 1989. završiti likvidacijom autonomne Vojvodine kao političkog subjekta i elementa jugoslovenskog federalizma.
Često se zaboravlja da je Srbija tokom 1980-ih imala čak dvojicu prosovjetskih i konzervativnih generala JNA na svom čelu – Nikolu Ljubičića i Petra Gračanina. Važnu ulogu u kreiranju neprijateljstva prema pokrajinama odigralo je srbijansko rukovodstvo sredinom 1980-ih, u kome su presudnu ulogu igrali konzervativni centralisti Dušan Čkrebić i general Nikola Ljubičić. Danas je apstrahovano iz kolektivne memorije da je Čkrebić prvi i nekoliko godina pre Slobodana Miloševića napravio u vrhu partije sinkretizam dogmatskog socijalizma i srpskog nacionalizma. Crkva i nacionalistička inteligencija raširenih ruku su dočekale ove ultrakonzervativne trendove iz vrha partije. Jedna već istrošena ideološka legitimacija, etapno je menjana za drugu – srpski nacionalizam u nastupanju. Ove trendove budno je pratio i usmeravao Nikola Ljubičić, još od 1967. ministar odbrane Jugoslavije i kontrolor moćnog aparata vojne obaveštajne službe (KOS). Njegove konzervativne i sovjetofilske sklonosti nisu bile tajna pune dve decenije pre nego što će odigrati ključnu ulogu u dovođenju Slobodana Miloševića na vlast u vreme Osme sednice srpskih komunista (1987). Uzme li se u obzir talas nacionalizma među beogradskom inteligencijom (i čaršijom), koji je vrhunac doživeo u zloglasnom Memorandumu SANU (1986), jasno je da je Milošević došao na osedlanog konja i da je njegov dolazak bio manje prekretan nego što se to mnogima čini. Srbija je saborno i homogeno bila spremna da nasilno preustroji Jugoslaviju po modelu svog poznavanja države – centralizam, nacionalizam i oslonac na Istok. Samo je bilo pitanje ko će personalno uzjahati ovaj narasli talas.
Delegitimisano vojvođansko rukovodstvo branilo se nespretno i u duhu prevaziđenih formula, optužujući srbijanski politički vrh za „etatizam i nacionalizam“. Situaciju su zaoštravali i unisoni beogradski mediji koji već tada počinju pripremu javnog mnjenja u pravcu nacionalističke homogenizacije. Samo nekoliko godina posle Titove smrti, famozno tzv. srpsko pitanje bilo je otvoreno, nacionalistički talas u zamahu, a teritorijalne pretenzije, za sada samo prema pokrajinama, na vrhu političkih prioriteta. Sinhronizovanim delovanjem političkih, intelektualnih i medijskih elita pripremljen je teren za dolazak Slobodana Miloševića na vlast. Bila je to velika pobeda krajnje konzervativnog republičkog rukovodstva na čelu sa Dušanom Čkrebićem i uz terciranje Ljubičića i obaveštajnih službi nad pokrajinskim političkim strukturama. Opasnost koja se nad Jugoslavijom nadnela, malo je ko u tom trenutku do kraja anticipirao.
Kratkotrajni dolazak umerenog Ivana Stambolića na čelo Srbije nije promenio pravac u kojem se najveća republika zaputila. Stambolićevi ciljevi se nisu značajnije razlikovali od ciljeva konzervativne struje u partiji i nacionalista u opoziciji – značajno ograničavanje pokrajinskih samouprava. Ali Stambolićevi metodi su bili umereni i u granicama jugoslovenske ustavnosti. Nasuprot njemu, konzervativci, posle Osme sednice predvođeni Miloševićem, promenili su metod. Ustav i princip dogovora je bačen pod noge, a nasilje i populizam su inaugurisani kao novi metodi srpskog vožda u usponu. Jednom pušteni duh iz boce nije se dao vratiti.
U leto 1988. počela je u svim beogradskim medijima, podstaknuta od republičkog vrha, do tada nezabeležena propagandna kampanja protiv pokrajinskih rukovodstava, a pre svega vojvođanskog. Svakodnevne teške optužbe i otvorene pretnje nisu slomile pokrajinski vrh, čak su ga homogenizovale. Kada pritisak kroz medije i partijske forume nije urodio plodom, krenulo se u organizaciju masovnih uličnih demonstracija sa ciljem nasilnog obaranja vojvođanskog rukovodstva. Tako je početkom jula 1988. grupa od nekoliko stotina Srba sa Kosova „samoorganizovano“ došla u Novi Sad, protestujući ispred zgrade pokrajinske skupštine. Relativno mali broj okupljenih, ignorancija domicilnog stanovništva i još uvek nedovoljno jasno artikulisani zahtevi ne bi izazvali veću pozornost da nije bilo manipulacije i huškačke kampanje u ključnim beogradskim medijima. Iz dana u dan različitim montažama i manipulacijama planski je podizana politička temperatura u Srbiji. Pritisak na neposlušni pokrajinski vrh je rastao. Rukovodstvo Vojvodine je optuženo i za „drsko demonstriranje državnosti… na zamišljenoj granici na autoputu Beograd-Novi Sad“, sa ciljem stvaranja „vojvođanskog naroda“ kao i za podršku „albanskoj iredenti“. Ove i slične optužbe za antisrpstvo, izgovarane prvi put u javnom diskursu druge Jugoslavije, u atmosferi višegodišnje nezaustavljive antialbanske histerije i uzavrelog nacionalizma, bile su poziv na linč pokrajinskih čelnika koji nisu pristajali na Miloševićev predlog o dobrovoljnom samoukidanju vojvođanske autonomije i nadležnosti. Propaganda režima u Beogradu karakteristična sve vreme tokom devedesetih godina 20. veka, posebno intenzivno primenjivana u toku ratova u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, postulirana je i najpre primenjena prema Vojvodini.
Na uličnu javnu scenu u cilju huškanja građana protiv neposlušnih pokrajina izašle su potonje vedete ratnih 90-ih: Vojislav Šešelj, Olivera Katarina, Amfilohije Radović itd. Prvi put posle 27. marta 1941. pravoslavna crkva u Srbiji je poslala svoje vladike i sveštenike na ulicu i odatle pravac u političku arenu sa koje se do danas nisu sklonili i vratili u bogomolje i ustavne okvire sekularizma.
Savezni politički vrh, koji je po Ustavu bio garant nepovredivosti pokrajinskih autonomija, delovao je zbunjeno i nezainteresovano tokom blitzkriega koji je Srbija pod Slobodanom Miloševićem izvršila na Vojvodinu. Iako je doveden u pitanje ustavni poredak federacije, posebno nakon što je ulične metode Srbija počela da izvozi i u druge republike (najpre u Crnu Goru), savezni politički centar se nadao da će Milošević svoj pohod završiti pokoravanjem pokrajina. Kratkovidost savezne države i ostalih republika se najbolje videla na vrhuncu Miloševićevog pohoda na Vojvodinu, u oktobru 1988. tokom tzv. jogurt revolucije. Umesto da pokuša da zaustavi vinovnike nasilja, savezni politički centar je svoju ulogu sveo na to da ubrza slom pokrajina. Ne slučajno takav gest je okarakterisan kao „mali Minhen“ i kapitulacija pred nasiljem. Ovakvo držanje teško će se osvetiti svima ostalima. Autonomije Vojvodine i Kosova bile su jugoslovensko, nikako samo srpsko pitanje.
Neposlušne vojvođanske rukovodioce ubrzo su zamenile Miloševićeve marionete. Medijska kampanja protiv smenjenog rukovodstva nastavljena je i u mesecima koji su sledili i bila je usmerena na pripremu javnosti za konačno dokidanje autonomnih prava Vojvodine i priprema za nasilno ukidanje kosovske autonomije. „Radikalne kadrovske promene“, kako su se nazivale, kao i raskid sa „autonomaškom politikom“, dovele su na ključne pozicije u Vojvodini najkonzervativnije zagovornike centralističke politike. Novi pokrajinski kadrovi, kao i do juče kosmopolitski vojvođanski mediji, preko noći su postali najgorljiviji promoteri nacionalističke politike i svakodnevnog govora mržnje. Na ulici proizvedenu realnost trebalo je usaditi u najšire slojeve stanovništva. Tako je Vojvodina postala važna logistička baza u daljem pohodu Slobodana Miloševića i srpskog nacionalizma na Jugoslaviju. Prvi na redu su bili Crna Gora i Kosovo, sledili su Slovenija, Hrvatska i najzad Bosna i Hercegovina.
Vraćajući mandat građanima Jugoslavije, savezni premijer Ante Marković, poslednjeg dana života druge Jugoslavije, 20. decembra 1991. odbijajući zahtev Miloševićevih generala, etnički očišćene JNA, da predloži ratni budžet, poručio je da je predlog u suprotnosti sa idejama mira i demokratije. Problem je bio što najmanje jedan, ključni akter, jugoslovenske krize u toj 1991. nije bio pobornik ni mira ni demokratije. Tako će i otići sa vlasti devet godina kasnije – narušavajući mir i gazeći demokratiju. Smrt koja je te 1991. trijumfovala nad idejom Jugoslavije, suživota i emancipacije, na svoj je pohod krenula nekoliko godina ranije na ulicama Vojvodine i Novog Sada.
izvor: nomad.ba
