Aleksej Kišjuhas
Kako stvoriti uspešnu, funkcionalnu, i bratsku i jedinstvenu državu-naciju? Ovo je bilo pitanje na umu vođstva jugoslovenskih partizana, tog najuspešnijeg pokreta otpora evropskom fašizmu.
Valjalo je izgraditi drugu državu, ali i drugačije društvo odmah nakon užasnog rata, nezapamćenih žrtava i međuetničkih zločina. U ratu Jugoslavija je prestala da postoji, podeljena između Nemačke, Italije, Mađarske, Bugarske i njihovih marionetskih režima.
Ali već u novembru 1942, beše prvo zasedanje Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) kao izvršnog i zakonodavnog tela našeg pokreta otpora. Tada je proglašena podrška demokratiji i pravima etničkih grupa u budućoj i novoj Jugoslaviji, što je dodatno podržano u Jajcu, 29. novembra 1943.
Kao zgodna ideja, formulisana je zamisao o federalnoj Jugoslaviji koju čine pet južnoslovenskih naroda, u šest federalnih republika, u jednoj državi.
Međutim, ove republike (i pokrajine) i njihovi većinski i manjinski narodi, imali su veoma različite stope razvoja i pismenosti, govorile su različite jezike i dijalekte, uz različite političke istorije (pod Turskom i pod Austrijom).
Nastajuća država, Jugoslavija 2.0, bila je krajnje heterogena, kao i nerazvijena, razbucana i zapuštena. Ali i veoma pobedonosna i ponosna, i to sa dobrim razlogom. Jer njeni su narodi i narodnosti sami sebe oslobodili od okupatora, i time se konačno nametnuli kao sila ili akteri na međunarodnoj sceni.
„Ujedinjeni u različitosti“ (In varietate concordia) je i zvanični moto Evropske unije od 2000. godine. A zvanični moto Sjedinjenih Država je „Od mnogih, jedno“ (E pluribus unum). Nije li to samo varijacija na temu „Bratstva i jedinstva“? Dok ima neke ironije u tome što na Pesmi Evrovizije u Zagrebu 1990. pobeđuje Toto Kotunjo sa refrenom „Ujedini se, ujedini se, Evropo“, dok mi zveckamo oružjem.
Ako je Jugoslavija bila svojevrsna „Evropa u malom“, ostaje političko, etničko i praktično pitanje kako pomiriti centralizam i federalizam? Centripetalnu i centrifugalnu silu? Amerikanizaciju i balkanizaciju? Delove i celinu? Jedinstvo i različitosti?
Sjedinjene južnoslovenske, kao ni sjedinjene evropske države nisu imale taj luksuz da, poput Sjedinjenih Američkih Država, svoju državu-naciju stvore na (relativno) brisanom prostoru beskonačnih prerija i ravnica, već na krvi i tlu istorije, tvrdih identiteta i etničkih animoziteta.
Interesovanje za SFR Jugoslaviju kao „eksperiment“ ili „projekat“ ne prestaje, kako u međunarodnoj akademskoj javnosti, tako i u vodi u ušima gradonačelnika Beograda, vaterpoliste Aleksandra Šapića.
Samo ove godine pojavljuju se studija „Uvod u Jugoslaviju“ istoričara Dejana Jovića (Fraktura, 2024) i važni naučni radovi o jugoslovenskoj naciji uglednih sociologa Siniše Maleševića (Canadian Slavonic Papers, 2024) i Sergeja Flerea (Sociologija, 2024).
Kako ističe Jović, ime „Jugoslavija“ postojalo je i pre nego što je stvorena država Jugoslavija (taj naziv je dobila tek 1929), ali je isti naziv nastavio da postoji i nakon što je ova država nestala (u imenu Bivše jugoslovenske republike Makedonije, sve do 2018). S tim u vezi, o toj državi se i danas govori kao o „bivšoj Jugoslaviji“, zar ne? A čemu to „bivša“, ako je zaista nestala sa lica Zemlje? Ne postoje „bivša Austrougarska“ ili „bivše Dušanovo carstvo“ i koji su vaistinu stvar prošlosti ili istorije.
Prema Joviću, prva Jugoslavija se na evropskom tlu pojavljuje kao nacionalna država koja je nastojala da stvori jugoslovensku naciju – ali u tome nije uspela, te je naziva „državom neuspjelog nacionalizma“. Međutim, logika „integralnog jugoslovenstva“ bila je zgodni izgovor za jednu centralizovanu i autokratsku monarhiju pod srpskom krunom ili dinastijom Karađorđevića.
Slično je namerio i Slobodan Milošević, grubim ukidanjem autonomija Vojvodine i Kosova, te zahtevima za centralizovanom federacijom u kojoj će Srbi imati relativnu većinu i voditi glavnu reč. Upravo zbog lošeg iskustva Kraljevine Jugoslavije, u socijalističkoj Jugoslaviji nije bilo razvijano jugoslovenstvo kao nacionalnost, a državnost Bosne i Hercegovine (ali i Crne Gore) je bila jedini način da se zaustave velikosrpske i velikohrvatske aspiracije.
Nakon Drugog svetskog rata, hegemonija jednog etniciteta (ili nacionalno ujedinjena zemlja) nije bila moguća, niti poželjna. Računa se vodilo o višejezičnosti i etničkom ključu, te je najveći zabeleženi broj Jugoslovena bio na popisu 1981. godine, kada ih je bilo 1,2 miliona ili 5,4 odsto.
Prema Maleševiću i njegovom pristupu „ukorenjenog nacionalizma“, jugoslovenski projekat je (paradoksalno) proizveo organizacione, ideološke i svakodnevne mehanizme za uspon etničkih nacionalizama koji su gradualno doveli do njenog raspada. Uprkos osećanjima jugoslovenskog patriotizma, etnički nacionalizmi bili su institucionalno, organizaciono i ideološki mnogo ukorenjeniji nego što se to činilo.
O istoj stvari svedoči i Sergej Flere, te identifikuje tzv. „etničke preduzetnike“ u domenu kulture u SFR Jugoslaviji, posebno u Srbiji, Hrvatskoj i Sloveniji.
Institucionalizacijom Crnogoraca, bosanskih muslimana (Bošnjaka), Makedonaca i kosovskih Albanaca, etnicitet je dodatno teritorijalizovan i svaka etnička grupa ostvaruje domovinu sa obeležjima političke i kulturne nacije (nacionalna pozorišta, muzeji, istorijski instituti, univerziteti). Modernim rečnikom, bilo je previše multikulturalizma, a premalo interkulturalizma.
Dakle, u novoj državi, u kojoj su kultura i ideologija bile neobično važne, kulturne elite zatajno su stvarale svoje male nacije pod krinkom bratstva i jedinstva.
Mnogi pisci, lingvisti, popovi i ostali kulturno-politički radnici u Srbiji, Hrvatskoj i Sloveniji perpetuirali su osećanja žrtve i nepravde. A onda se i zaista „dogodio narod“ (umesto moderne nacije) i sve je otišlo dođavola. Prihvatili smo jeftini, arhaični i primordijalni etnički nacionalizam kao vezivno tkivo za formiranje naših državica ognjem i mačem.
Ako je SFR Jugoslavija nastala na nasleđu borbe u Drugom svetskom ratu, Srbija i ostale postjugoslovenske države nastaju na nasleđu ratova devedesetih. Na osnovu etničkih pripadnosti, u Srbiji se i danas negiraju i Bosna i Hercegovina i Crna Gora.
Da li to znači da je jugoslovenska država-nacija bila nemoguća misija, veštački projekat, ideologija ili utopija? Naravno da ne. Ne postoje ni prirodne, ni veštačke nacije ili države.
Kako ističe Malešević, formiranje nacija je dinamičan istorijski proces, i sve nacije su moderne pojave oblikovane asimilacijom lokalnih i regionalnih kulturnih razlika. One su proizvodi ratova, revolucija, unutrašnjih državnih politika, spoljašnjih uticaja i drugih faktora. U tom smislu – sve države i nacije su „veštački projekti“, odnosno posledica političkog inženjeringa i istorijskih okolnosti. Izgradnja jugoslovenske nacije bila je istorijski jednako održiva ili moguća kao i izgradnja argentinske, nigerijske, pakistanske ili obaloslonovačke nacije, odnosno nacionalnosti.
Prepreka za to nisu ni krupne regionalne (npr. Italija, Turska), religijske (npr. Nemačka, Indija), jezičke ili etničke razlike (npr. Švajcarska, Brazil). Prepreka su bili naši „(č)etnički preduzetnici“; etnonacionalisti su krivci za raspad Jugoslavije i potonju materijalnu i duhovnu bedu.
Upravo zato, ne zaboravimo da je SFR Jugoslavija postojala kao iskustvo, i kao naša bolja mogućnost. Ona je bila „prosvetiteljski ideal, borbeni simbol svega naprednog, racionalnog, humanističkog i naučnog u borbi protiv bede i zaostalosti“, rečima nemačke istoričarke Mari-Žanin Čalić, odnosno „najveći emancipatorski projekat jugoslovenskih naroda u njihovoj istoriji“, rečima istoričara Milivoja Bešlina.
Jugoslovenstvo nije banalna nostalgija, već i činjenica pripadnosti jedinstvenom, iako raznovrsnom kulturnom prostoru.
Baš kao i antifašizam i antinacionalizam. Bratstvo i jedinstvo, i ujedinjenost u različitosti su mogući, ne dozvolimo da nas ubede u drugačije. Jer, tek onda Jugoslavija postaje „bivša“ i – piši propalo.
Stavovi autora u rubrici Dijalog ne odražavaju nužno uređivačku politiku Danasa.
