Veljko Radović najznačajniji je crnogorski dramski pisac druge polovine XX stoljeća. Rođen je u Grudi, u Bjelopavlićima 1940. godine. Pisao je drame, eseje, kratke priče i kolumne sa elementima sociopolitičkiuh eseja. Diplomirao je na beogradskoj Akademiji za pozorište, film, radio i televiziju. Bio je profesor na Fakultetu umjetnosti Univerziteta Donja Gorica , čiji je bio i prvi dekan, predavao je dramatirgiju na Akademiji umjetnosti u Novom sadu i Fakultetu dramskih umjetnosti na Cetinju. Bio je istaknuti kulturni stvaralac Crne Gore, dobitnik Trinaestojulske nagrade, Sterijine nagrade za grotesknu dramu i mnogih drugih. Pozorišne i radio drame prevedenu su mu na engleski, njemački, francuski, poljski, češki, makedonski i slovenački jezik. Pisao je i televizijske drame, a njegove radio-drame izvođene su u Beogradu, Zagrebu, Podgorici, Skoplju, Novom Sadu, Berlinu… Djela su mu zastupljena u jugoslovenskim antologijama dramskih pisaca. A uvršten je i u Enciklopediju svjetskog teatra. Godine 2005. objavljena su mu izabrana djela u tri knjige sa predgovorom Filipa Davida.
Uz nekoliko sonata Johana Sebastijana Baha koje je izvela Ivana Grujičić i moderiranje Filipa Mladvićenovića, o životu i delu Veljka Radovića govorili su novinar i pesnik Ljubeta Labović i pisac Filip David.
“Moram odmah na početku da kažem da se radujem da je Crnogorsko vijeće u Srbiji u saradnji sa CNZB uvrstilo u svoje pažljivo odabrane kulturne programe i ovo sjećanje, omaž našem prijatelju, velikom crnogorskom dramskog piscu i intelektualcu Veljku Radoviću. Ovo je još jedan dobar znak da Crnogorsko vijeće podsjeća na značajne stvaraoce i afirmiše jedan relevantan kulturni model daleko od preovlađujućih folklorno-epskih diskursa kojima se uglasvnom u Srbiji, zbog mnogih razloga, predstavlja crnogorska kultura”, rekao je Labović i nastavio.
Utoliko mi je draže ovo podsjećanje što je bila nedavno decenija od odlaska Veljka Radovića sa ovog svijeta i da je ovaj omaž ne samo jedan dug i zahvalnost Veljkovih prijatelja prema njegovoj izuzetnoj ličnosti i literaturi, već je ovo i jedno naše protivljenje zaboravu koje često prekriva upravo one najznačajnije stvaraoce i djela koji su za života bili nenametljivi i koji su živjeli i stvarali daleko od gramzive i agresivne književne scene.
Stvarao je uglavnom iz pozicije usamljenika
Takav je bio i Veljko Radović najznačajniji crnogorski dramski pisac druge polovine 20 vijeka. Svestrani stvaralac, novelist, autor više knjiga iz oblasti teatrologije, drama, novela, književnih i filozofskih eseja. Stvarao je uglavnom iz pozicije usamljenika, bez obzira što je njegovo djelo bilo poznato, drame izvođene i cijenjene, u više sredina i u respektabilnim pozorištima. Očito, to bila pozicija u kojoj se osjećao kao stvaralac najbolje i najslobodnije. Nije podnosio društvene konvencije, pripadnost nekim grupama, bio je po strani i od književnog meinstrima, jednostavno veliki, briljantan pisac koji je stvarao sa margine, To mu je istovremeno davalo potpuno osoben uvid u turbulentna društvena gibanja na ovom prostoru. Pogotovo nije podnosio ono što je nazivao “dvorska elita”, smatrao je da upravo dvorske elite truju balkanska društva nacionalizmom i ksenofobijom protiv čega se borio antlogijskim kolumnama i razarao sve tipove mržnje primitivizma i nacionalne isključivosti. Njegov stvaralački buntovnički duh nije podnosio, dakle, nikakva ograničenja te vrste, zato je od samih početaka sukoba u nekadašnjoj SFRJ pripadao po duhu i stvaralaštvu idejama Druge Srbije, Beogradskog kruga i bio vatreni borac i zagovornih crnogorske samobitnosti i državne nezavnosti. Bio je do posljednjeg daha borac protiv razaranja Jugoslasvije, protiv svih hegemonih modela koje je prije svega nametala Milošervićeva politika, a naročito protiv hegemonističkih težnji koje srpska politika neprekidno ispoljava prema Crnoj Gopri.
Crna Gora zarobila samu sebe
Govorio je još 2012 godine da je “Crna Gora zarobila samu sebe”, te da je uprkos stečenoj državnoj nezavisnosti srpska politika ni za tren ne pušta da “uživa i razvija se u toj nezavisnosti”. Danas vidimo da je u tim Radovićevim riječima bilo mnogo toga proročanskog. U idejama se oslanjao na duh Druge Srbije oličen u istorijskim modernističkim studijama Latinke Perović, Filozofiji palanke Radomira Konstantinovića, Zaspisima iz mračnih vremena i Jesmo li čudovišta Filipa Davida.
Dobro se sjećam Veljka upravo iz ovog Medija centra čiji smo kafe restoran tada zvali popularno „staklenac“. Tu smo se, u vrijeme trajanja ratnog balkanskog ludila 90-tih godina nalazili gotovo svakodnevno, novinari i dopisnici nezavisnih antiratnih medija iz gotovo svih republika nekadašnje SFRJ i mnogih još uvijek jugoslovenskih gradova, građansko-liberalni intelektualci. Često je ovdje dolazio i Veljko, sa svojim lucidnim analizama, humorom za koji je imao poseban smisao, ali i sa velikom erudicijom.
Iako je Radović najpoznatiji po dramskom stvaralaštvu (Zbirku “Medalja i druge komedije” objavio je daleke 1986. godine, a prva drama “Jakov grli trnje” izvedena mu je u Crnogorskom narodnom pozorištu 1969.godine), njegove kratke priče otkrivaju ga kao stvaraoca koji se u ovom žanru iskazao kao veliki majstor kratke forme. Uostalom, dobitnik je više nagrada za kratku priču u nekim od najuglednijih listova nekadašnje Jugoslavije. Već prvom proznom knjigom naslovljenom “Birane muke” predstavio se kao pisac prepoznatljive autorske poetike, prefinjenog osjećanja za jezik, odnose i psihologiju likova. Radović je uvijek vođen “strogom umjetnošću kratke priče” i u tu formu sažima čak i najopširnije tradicijske kontekste opisujući događaje i sjećanja iz crnogorskog djetinjstva koji ga inspirišu i o kojima piše u većini priča.
Čini se da je jedna od suština Radovićevih priča sažeta u metafori iz naslova ”Birane muke”. U istoimenoj priči koja jeste jedna vrlo emotivna alegorija o prijateljstvu, kroz ljubav dječaka prema konju kog bičuje njegov otac zato što se posvađao s njegovim vlasnikom. Radović se i u pričama i dramama bavi delikatnim detaljima u odnosima među ljudima. Često je dovoljna neka mala sitnica da proizvede neprijateljstvo, sujetu, ili neku bliskost među likovima. Kolekcija priča je podijeljena na dva ciklusa “Oni” I “Ja”, ne samo zbog pripovijedanja iz trećeg, ili prvog lica, nego i zbog simbolike odnosa gdje se pojedinac često konfrontira u Radovićevim pričama sa sredinom.
“Živi se duhom, sve ostalo pripašće smrti”
S druge strane metafora “birane muke” u svom najdubljem značenju jeste paroksizam najtežih muka, onaj samožrtvujući segment koji nalazimo u stoicizmu, ili u crnogorskoj duhovnoj i istorijskoj tradiciji u kojoj je Radović odrastao. To je ono da su zapravo “birane muke” iistovremeno i najljepše muke, što će reći najteže, jer “biranih muka” su dostojni samo birani likovi, izloženi neprestanoj borbi za moralnu vertikalu i opstanak i koji bitišu na samoj ivici duhovne, ili fizičke egzistencije..
U gotovo svim pričama od prve “Grob u oblacima”, do posljednje “Mala laka mržnja”. Radović je tradicionalist u “najplemenitijem smislu te riječi”, kako je primijetila Vladislava Ribnikar. Njegove su priče i realistične i apsurdne sve u njima moglo bi biti imaginarno, ambijenti i likovi i radnja, a opet sve je imenovano i povezano izvornim sirovim dijalozima i događajima. U njegovim pričama nema neke velike radnje, čitalac po pričama teško da bi mogao naslutiti da je Radović i vrstan dramski pisac. Radnja uglavnom obuhvata neka dešavanja iz svakodnevnog života, ali je ona semantički duboko skrivena i tek se naslućuje kao implicitna poruka, ali uvijek u finkciji značenje i teme koje je sam Radović jednom nazvao “mukli život”. Po majstorstvu pripovijedanja, jeziku i formi, Radovićeve se priče doimaju kao klasika ovog žanra i svrstavaju ga uz neke velike pripovjedače poput Mopasana, Sretena Asanovića, Babelja, Poa, ili Čehova.
Posebno stvaralačko poglavlje Veljka Radovića je esejistika. Pisao je eseje sa istom strašću kao drame, ili kratke priče. U svakom eseju pronicao je do najveće dubine teme, kao ronilac koji i kad gubi dah ne odustaje nego ide dalje do najvećih dubina i otkrića. U esejima su do punog izražaja došli Radovićeva erudicija i ogromno obrazovanje. U izabranim djelima Radović je podijelio esejistiku na dva poglavlja “Melanholični sajam” i “Tetrološki eseji”. Misao Albrehta Direra koju je Radović uzeo kao moto eseja o znamenitom slikaru i “vlastelinu duha” Vlahu Bukovcu možda najbolje oslikava ukupne esejističke opservacije Veljka Radovića. “Živi se duhom, sve ostalo pripašće smrti”. I zaista Veljko je živio duhom i kao profesor i kao dramski pisac, i kao novelist, i u običnim životnim situacijama unosio je neki duh u razgovore, neku strast i neobičan ugao zapažanja kojim je zahvatao i uvijek otvarao nove nizove tema i razmišljanja. Takav je posebno bio u esejima. Ukrštao je intelektualna i saznajna iskustva sa temama o kojima piše, otvarao uvijek mrežu novih viđenja i uticaja, kroz bogata životna i čitalačka iskustva uvijek je otkrivao nešto novo. I kad piše o Pjeru Mabiju, koji mu je, uz Frensisa Bejkona bio jedan od uzora u esejistici Radović kroz njegovo “ogledalo čudesnog” pokreće nove inicijacije između postojećih stvari i bića na zemlji, u onom prostoru”gdje se događaju nova saznanja, dostignuća i preobražaji”.
Slijedio je često onu Kišovu poruku da pisati znači otimati od praznine, ostaviti trag postojanja, Radović je ispunio tu prazninu stvaranjem, tim, kako je govorio “nesigurnim postojanjem”. Sa istim žarom pisao je eseje o Selinu, Kišovom “Peščaniku”, novoj kritici, Rolanu Bartu i zadovoljstvu u tekstu, masovnoj psihologiji fašizma, Konstantinoviću i Beketu, Makijaveliju, Malrou i De Golu i na koncu o Zlim duhovima Balkana.
Od društvenih anomalija branio se humorom, dubokom ironijom i sarkazmom
Radovićevi eseji su njegov melanholični sajam duha, bogatstvo i hrestomatija izbora koju je ostavio čitaocima da otkrivaju nove mogućnosti kritičkog čitanja i primišljanja nekih ključnih fenomena iz oblasti istorije filozofije, antropologije i književnosti na razmeđu XX i XXI vijeka. Osim filozofskih i književnih eseja na razne teme, bio je asketski posvećen krucijalnim istraživanjima dramskih tema, fenomenima teatra o čemu je napisao niz izuzetnih eseja “Drama kao notni sistem” objavljenih u izabranim djelima.
Od malograđanštine, dvoličnog morala, hipokrizije, diletantizma, nacionalizma, ksenofobije, političkih pritisaka i drugih društvenih anomalija Radović se branio humorom, dubokom ironijom i sarkazmom. Bez humora nema života ni umjetnosti, humor nije sprdnja, govorio je , već osnova uzvišenog mišljenja. Obračunavao se ironijom i crnohumornim tonovima sa društvenim zabludama i zaostalim rezonima preko svojih likova u dramama i novelama.
Često je u svojim briljantniom esejima i kolumnama otvoreno i žestoko označavao izvortišta primitivizma, trivijalnosti, zavisti, klerikalizma, duha palanke i svega nazadnog čime su bremenita balkanska društvas u ovim nesigurnim tranzicijskim vremenima. Bio je evropejac i kosmopolita, oštrog često satiričnog pera, sjajan poznavalac evropske umjetnosti i kulture, vatreno se zalagao da se balkanska društva što brže oslobađaju ideoloških opterećenja, viška istoprije, klerikalizma i drugih pogubnih dogma iz prošlosti i da što brže usvajaju evropske vrijednosti.
Radović je na čudesan i njemu svojstven spajao klasično i moderno
U dramama i novelama česta njegova tema su kompoleksni i složeni odnosi, bilo da se radi o ljubavi, muško ženskim odnosima u ljutom patrijarhatu, ili dubokim i često apsudnim i “grotesknim” odnosima i sukobima raznih aktera. Teme su uglavnom vezane za crnogorsko podneblje, Veljkov zavičaj, sa crnohumornim koloritom i uglavnom kompleksnim zapletima i radnjom. Mnogo toga je u Radovićevim dramama i pričama obojeno nekom tamninom i crnilom. Čak i eros je negdje tek naznačen kao u filmovima Živka Nikolića, stidan, mučan i skriven.
Znao je Radović da bude duhovit i na tu temu. Često smo razgovarali da je crnogorski mentalitet koji je česta tema u njegovom stvaralaštvu duboko determinisan, neslobodnim iskazivanjem erosa. Bili smo saglasni da je to jedna od najizraženijih prepreka u epancipaciji i razvitku crnogorskog patrijarhalnog društva. Jednom je rekao da Crnogorci i “one stvari” rade zgrčeno u tišini, pazeći da se ne otme kakav zvuk ili krtik oslobađanja i užitka. Oslikavao je tu kontroverzu opisujući ljubav kao tek bljesak usred tamnih strana ljudskih ličnosti, sa puno nesporazuma, ali uvijek u kombinacijama nekog komplerksnog zanosa, strasti, ali i obaveznih uticaja dubokog nespokojstva i ništavila.
Veljko je u svemu što je radio bio veliki i briljantan profesionalac, uvijek pokazujući spisateljsko majstorstvo. Na čudesan i njemu svojstven način spajao je klasično i moderno, tradiciju i savremenost i u tome je jedna od njegovih glavnih literarnih vrlina. Kao važna karakteristika njegovog stvaranja u svim žanrovima, dakle i drame i novele i eseji i kolumne osim univerzalnog trajanja imaju i danas, nakon decenije od Veljkovog odlaska , vrlo jasne obrise aktuelnosti.
Još uvijek iz dubina balkanskih ponora kuljaju nacionalizam, klerkalizam, antievropejstvo, mržnja i nepodnošenje prema svim vidovima drugosti. I ovo naše sadašnje društvo kreće se kroz nejasnu i maglovitu sferu dehumanizacije, nebrige šta če biti sjutra, gotovo u svim sferama bujaju još uvijek razne nazadne ideologije i sablasti prošlosti. Dakle, sve ono za šta u Radovićevim djelima možemo čitati o borbi protiv tih pošasti savremenog svijeta i svega negativnog u našem društvu nedostaje danas, nedostaje da čujemo i pročitamo šta bi Veljko rekao o globalnoj pandemiji covida, agresiji Rusije na Ukrajinu, ili o nazadnim događajima koji prijete Crnoj Gorti za čiju nezavisnost i evropsku orijentaciju se Veljko Radović iskreno i bez ostatka zalagao.
Malo je stvaralaca koji su tako bili dosljednji onome što nose u sebi kao što je bio Veljko Radović.
Za stolom Filipa Davida
Nakon “staklenca” na Trgu republike ekipa se pre dvadeset i nešto više godina preselila u “Galeriju” Dragana Kapičića. Filip David, Ibrahim Hadžić, Milan Đorđević, Mirjana Miočinović, često i Vidosav Stevanović, Nenad Prokić, Dušan Petričić, Predrag Koraksić, Veljko Đurović, Slobodan Stupar, Fahri Musliu, Vasilije Anđelić, Vesko Ivanović, Bora Ćosić, Predrag Delibašić, Veljko Radović… i sastavljač ovog izveštaja bistrili bi, katkad političke, ali uglavnom spisateljske teme, što rade i danas.
Filip David kaže da je Radović iako je decenija od njegove smrti i dalje prisutan za “njegovim stolom” i u njegovom životu, a i njegovim prijateljima koji misle da je danas “davanje otpora postalo besmisleno”
“Ne znam ni kako sam davno upoznao Radovića, da li u staklencu ili u Geleriji. Uvek je imao inat, želju da se svemu lošem u našem društvu. Međutim, rezultati su loši, a vremena – mračna. Taj mrak”, istakao je David, “prelazi u jezivu noć”.
Kako danas izgledaju Srbija i Crna Gora, pita David. “Mogu samo da pretpostavim o čemu bi dnas govorili njegovi aktuelni eseji. Njegova posebna veličina je u tome što je uspevao da spoji ono što je trenutno važno sa univerzalnim, uspevao je da napravi priču o nekom zabitom crnogorskom selu, da iz nečeg što naoko izgleda lokalno stvori nešto univerzalno”.
David je kazao da i za Radovića “potpisuje” ono što je davno rekao za Mirka Kovača “da u zlato pretvori sve čega se dohvati. Veljko nas ohrabruje da je prava reč uvek aktuelna”.
Dragan Banjac
