Srpska napredna stranka -petnaest godina od nastanka: da li su naprednjaci stvarno napredni? Ovih dana navršilo se petnaest godina od kada su mnogi srpski radikali „preverili“ i od ekstremnih nacionalista preko noći postali „naprednjaci“. Da li su im uzor bili srpski naprednjaci iz druge polovine 19.veka? Da li su i koliko uopšte poznavali programske osnove tadašnje Napredne stranke? Da li su današnji naprednjaci bili iskreni pišući 2008. program nove stranke?
Piše: Zlatoje Martinov
Potpisnik ovih redova nikada nije verovao u njihovu iskrenost, pre svega dobro znajući glavne političke nazore njenih vođa (Nikolić, Vučić) koji se nisu suštinski menjali od njihovih prvih radikalskih dana, uprkos novoj proevropskoj retorici i programski proklamovanom „evropskom kursu“ nove partije. Proteklo vreme – petnaest godina od formiranja Srpske napredne stranke i 11 godina vlasti – to jasno pokazuje.
Niko ozbiljan više ne veruje u evropske i modernizacijske namere ove stranke. Nakon Miloševićeve (i sadašnje Dačićeve) „Socijalisitičke partije Srbije“, Vulinovog „Pokreta socijalista“ trend partijskog lažnog predstavljanja nastavlja i Srpska napredna stranka.
Osim naziva stranke, današnji naprednajci (Vučić, Brnabićeva, Orlić, Vesić, Mali, et alia ) nemaju apsolutno nikakvu političku konekciju sa negdašnjim naprednjacima (Milan Piroćanac, Milutia Garašanin, Stojan Novaković, Čedomilj Mijatovića, Mlan Đ.Milićvića, Ljubomir Kaljevića i dr.), koji su kako programski tako i intimno bili za isitnski reformski preobražaj seljačke Srbije druge polovine pretprošlog stoleća, za njeno uređenje kao demokratske i pravne države evropskog tipa. Današnji naprednjaci, pak, više sliče Radikalnoj stranci onoga doba, tom nepomirljivom protivniku svakog evropskog napretka Srbije i zagovorniku približavanja Srbije Rusiji i ruskoj kulturi.
Srpsko društvo počev od 1804. godine koja se uzima kao početak moderne srpske džavnosti, pa sve do danas u trećoj dekadi 21.veka, karakteriše sukob dve istorijske tendencije: patrijarhalne i moderne. U središtu tog sukoba je odnos prema Zapadu: u 19. veku prema evropskim liberalnim demokratijama, a u najvećem delu 20. veka prema „angloameričkoj“. Ovaj odnos bi se, po sličnosti ali i po svojim istorijskim implikacijama mogao smatrati preslikanim odnosom između slovenofila i zapadnjaka u Rusiji tokom čitavog 19. veka.
Da ne bismo ostali na pukim tvrđenjima, ukratko ćemo, koliko nam novinski prostor dozvoljava, sagledati političke stavove dveju suparničkih stranaka ondašnjeg vremena – Narodne radikalne stranke i Napredne stranke kako bi čitaocima bili uporedivi sa današnjom Vučićevom strankom.
Narodna radikalna stranka, nastala iz socijalističkog pokreta Svetozara Markovića – docnije pretvorena u ekskluzivno nacionalnu pa i nacionalističku stranku – već nakon abdikacije kralja Milana (1889) – s manjim periodom izbivanja iz vlasti 1894-1896 – prevladala je u političkom i parlamentarnom životu Srbije i bila je najdugovečnija partija, uz određenu promenu imena u Kraljevini Jugoslaviji (JRZ- Jugoslovenska radikalna zajednica) ali ne i promenu politike, sve do početka Drugog svetskog rata.
Osnovna politička koncepcija Narodne radikalne stranke kojoj je od 1881. na čelu Nikola Pašić, bila je formiranje narodne države kao antiteze liberalno-demokratskoj. Takva narodna država bila bi organizovana na načelima narodne samouprave, a njen integrišući faktor bi bila narodna partija. Ta narodna partija je imala da bude upravo Radikalna stranka. Cilj radikala je bio jasan i oni su se tog cilja tokom svoje višedecenijske uprave Srbijom, konzistentno držali: poluge vlasti su morale biti čvrsto u njihovim rukama, sebe su identifikovali sa narodom (ostale stranke su proglašavane „nenarodnim i tuđinskim“, politički rivali nisu smatrani protivnicima već neprijateljima) isključivo sebe su smatrali glasnogovornicima celog srpskog naroda, zalagali su se za organizovanje proizvodnje i distribucije dobara u skladu sa proklamovanim narodnim egalitarizmom (makar i u vidu egalitarnog siromaštva), bili su protiv reformi i uvođenja političkih i kulturnih institucija Zapada jer kako Nikola Pašić veli u jednom pismu A.I. Zinovjevu „u srpskom narodu ima toliko dobrih i zdravih ustanova i običaja, da bi ih samo trebalo negovati i dopunjavati onim dobrim ustanovama koje se nahode u ruskoga naroda i ostalih slovenskih plemena, a od Zapada uzimati samo tehničko znanje i nauku i njima se koristiti u duhu slavenosrpskom“ (N.Pašić, „Pisma, govori, članci 1872-1891“ ur. L.Perović i A Šemjakin, Beograd, 1995).
U narodnoj državi dakle vlada narodna partija i u toj i takvoj državi nema mesta za druge partije. Partija je potpuno usisala Državu i sa njom postala jedno. Politički monizam kao izraz političke , ekonomske i socijalne homogenosti srpskog naroda bio je državni ideal Narodne radikalne stranke. Stoga je parlamentarna demokratija toga doba bila samo puka fasada iza koje se krila politička i svaka druga svevolja radikala. Vrhunac takve svevolje je i svojevremena izjava radikalskog ministra unutrašnjih poslova Stojana Protića (1906-1907) u narodnoj skupštini da „vlada ima pravo da krši zakon“. Iz takvih političkih odnosa i takvih stavova radikala, generisan je njihov opšti prezir prema opoziciji kao i poznati „teror većine“ u parlamentu, koji je trajao nesmanjenom žestinom ne samo do 1918. godine već i docnije više-manje za sve vreme trajanja Kraljevine SHS/Jugoslavije.
U spoljnoj politici držali su se Rusije, očekujući njenu političku, diplomatsku i ako zatreba vojnu pomoć za ostvarivanje ideje ujedinjenja celog srpskog naroda. Odnosno zalagali su se da se u potpunosti popuni prostor srpske etničke rasprostranjenosti i taj prostor uključi u novi srpski državni okvir. Siromašna i seljačka Srbija naginjala je populizmu i „večnom prijateljstvu sa bratskom Rusijom“, a radikali koji su i sami žarko zagovarali što tešnje odnose sa Rusijom su to vešto koristili u svojoj propagandi. Pašić je 1882. u gore citiranom pismu A.I.Zinovjevu izneo stav Narodne radikalne stranke po tom pitanju: „Mi verujemo čvrsto i nepokolebljivo u slovensku pobedu, u buduću slovensku kulturu, u poziv Svevišnjeg slovenskom narodu da oblagorodi i ublaži egoističku borbu zapadne kulture, da dovede u sklad i jedinstvo kulturâ sa čisto pravoslavnom hrišćanskom verom, u kojoj hranilac (čuvar – prim. Z.M.) i nosilac je veliki ruski narod.“
Orijentacija Srbije u doba kralja Milana, naročito posle Berlinskog kongresa (1878), na političku, ekonomsku, pravnu i kulturnu evropeizaciju, shvatana je kao izdaja Kosovskog zaveta i ideje o nacionalnom ujedninjenju Srba u jednu zajedničku državu. Milanovo oslanjanje na Austrougarsku primano je kao okretanje leđa Rusiji u koju su upirani žudni pogledi kao u „osloboditeljicu svih porobljenih slovenskih naroda“ pa dakako i Srba u Turskoj i Austrougarskoj.
Kralj Milan je naginjao naprednjacima kao istinskim evropejcima, jer se i sam osećao evropskim čovekom (rođen je u Parizu gde je živeo do svoje četrnaeste godine kad je kao maloletan stupio na presto Srbije), premda se zarad očuvanja lične vlasti, nije slagao sa naprednjačkom idejom potpunog ustavnog ograničenja vlasti monarha kao na Zapadu. „Ustavni vladalac na Istoku? Besmislica!“ izjavio je jednom prilikom. Osim što je bio protiv pomenutog ograničenja sopstvene kraljevske vlasti, kralj Milan je podržao Naprednu stranku u svim drugim političkim segmentima.
Kakve je programske ideje imala Napredna stranka?
Napredna stranka pripadala je onom drugom polu istorijske podeljenosti srpskog društva. Ona je bila za modernizaciju koju je videla kroz evropeizaciju odnosno prihvatanje pravne države kao okvira u kojem će se razvijati državne i druge institucije (obrazovne, vaspitne) kako je to slučaj u evropskim državama liberalne demokratije.
Naprednjaci su nastali iz neformalne grupacije tzv. „mladih konzervativaca“. Ne treba, međutim, leksemu „konzervativci“ shvatiti u njenom današnjem značenju. U to doba u Srbiji je politički konzervativizam izjednačavan sa evropskim liberalizmom. Mladi srpski „konzervativci“ , uglavnom rođeni četrdesetih godina 19. veka i školovani mahom na Zapadu, borili su se protiv ostataka feudalnih odnosa u društvu (po ugledu na liberale i konzervativce u polufeudalnoj Ugarskoj čiji je uticaj na mlade srpske konzervativce mogao biti značajan) smatrajući da su srpski liberali koji su od 1869. bili na vlasti (Jovan Ristić i dr.) to samo nominalno, a da suštinski ne rade na liberalnim reformama. Već 1880. svoje ideje su sistematizovali u program nove partije koju su nazvali Napredna stranka, koja će se zalagati za jednakost svih ljudi pred zakonom, za liberalnu i pravnu, demokratsku parlamentarnu državu, sa liberalnim tržištem i jakim državnim institucijama
Zato su Milan Piroćanac i njegovi partijski drugovi tokom svog – u odnosu na vladavinu radikala – kratkotrajnog vršenja vlasti (1881-1887), javno proklamovali ciljeve svoje vlade: „Naglašavamo da Srbija danas oseća snagu i potrebu da živi životom evropske obrazovanosti i izvrši reforme u duhu savremenog evropskog napretka po svim poljima državnoga života, da izađe iz granica patrijarhalne države i iznutra se uredi kao moderna država“ (Stenografske beleške Narodne skupštine za 1881. godinu, s.17). Naprednjaci su ustav iz 1869. smatrali nedovoljno liberalnim za novonastale okolnosti nakon sticanja nezavisnosti Srbije (1878). Po naprednjacima, bilo je potrebno usavršiti predstavnički sistem koji će obezbediti biračko pravo svim slojevima stanovništva bez razlike na imovnsko stanje, kao i obezbediti ustavne slobode poput „lične i imovinske sigurnosti svakog pojedinačnog čoveka, slobodu govorenja i dogovaranja, slobodu štampe, sudsku nezavisnost“ kao i „usavršavanje čoveka kao cilja države“. Trebalo je, po narednjacima, prihvatati evropske ustanove kako političke tako i kulturne, da bi Srbija „izašla na put civilizacijskog razvića“. To se moglo većim poverenjem i otvaranjem Srbije prema Zapadu i njegovim uticajima.
Činjenica je, međutim, da Napredna stranka nije imala iza sebe većinu srpskog naroda za takve ideje. Srpski narod je poverenje poklanjao populističkim radikalima koji su veličali seljaka i seljaštvo, i samo su volja kralja Milana i njegov energični (pa i neustavni!) otpor radikalima, držali Naprednu stranku na vlasti (1881-1887).
Približavanje susednoj Austrougarskoj koja je u to vreme shvatana kao paradigma zapadnog uticaja, smatrano je opasnim po navike, običaje, tradiciju i veru srpskog naroda i doživljavano je kao moguće gubljenje nacionalnog identiteta.
Zanimljivo da je i Sobodan Jovanović komentarišući spoljnu politiku Napredne stranke zaključio kako se „naprednjacima činilo da bi Srbija bila osuđena na večitu primitivnost ako se ne bi oslobodila ruskog uticaja.“
Milan Piroćanac kao vođa Napedne stranke, ali ni sama stranka nakon njegovog političkog povlačenja (1883) koju je potom vodio Milutin Garašanin, usled velikog otpora radikala i njihovog huškanja seljačkih masa naročito po selima protiv naprednjačke vlade, nisu uspeli u nameri da reformišu Srbiju na principima evropske demokratije.
Na izborima 1887. radikali su ubedljivo pobedili i čim su preuzeli vlast otpočela je masovna nasilnička histerija po Beogradu i srbijanskim gradovima i selima. Bio je to kako su ga sami radikali nazvali „Narodni odisaj“ koji je mesecima trajao i u koji se ogledao u progonu i ubijanju naprednjaka na bestijalne načine (u jednom selu su pekli na ražnju ranjenog i još živog naprednjaka), paljene su njihove kuće, hapšeni i ubijani seoski kmetovi ako su bili članovi Napredne stranke. U Beogradu je nahuškana radikalska masa pokušala da zapali kuću Milutina Garašanina, a ovaj je, braneći sebe i porodicu, sa svog balkona uperio pištolj u masu kako bi rasterao nasilnike. Radikalska vlast ga je zbog toga uhapsila, ali je kasnije pušten.
Razočaran, nakon ostavke svoje vlade i nakon zloćudnog i sramotnog „narodnog odisaja“, u režiji radikala, Milan Piroćanac je u svom dnevniku zapisao: „Ako bude našoj Srbiji suđeno da udari nazad, istorija ne treba da tuži nikoga do neobuzdanu narav srpsku koja je ponizna kad joj se zapoveda, a uskomešana i neobuzdana kad joj se slobode dadu.“
Piroćanac je, referirajući se na užasne događaje te 1887.godine, naravno mislio na „radikalsku slobodu“ koja joj je izborima navodno „data“, da u ime Srbije i srpstva radi šta god joj se prohte. Za onu drugu slobodu i prava ljudi, borio se čitavog života. I u toj borbi bio je poražen.
Ima li sve ovo nekakve sličnosti sa današnjim stanjem u Srbiji? Na koga više liči današnja Srpska napredna stranka: na Piroćančevu i Garašaninovu Naprednu stranku čije je ime beskrupulozno ukrala, ili na Radikalnu stranku, svejedno ondašnju ili današnju? Neka svako proceni po svojim svetonazorima ali i sopstvenoj savesti.
Autor je novinar i publicista
