BEOGRAD, 20. novembar 2024. – Na teritoriji Srbije, između septembra 1991. i avgusta 1992. godine, postojalo je nekoliko logora i prolaznih centara za zarobljene borce i civile iz Hrvatske, u kojima su zatočenici svakodnevno bivali izloženi psihičkom i fizičkom zlostavljanju.
Fond za humanitarno pravo (FHP) danas podseća na 33 godine otkad je, 20. novembra 1991, formiran logor u zrenjaninskom selu Stajićevo, na ekonomiji „Livade“. U taj logor odvođeni su pripadnici hrvatskih snaga i civili koji su zarobljeni nakon što je Jugoslovenska narodna armija (JNA), uz pomoć srpske Teritorijalne odbrane (TO) i dobrovoljačkih jedinica, 18. novembra 1991. godine zauzela Vukovar. Osim u Stajićevo, zarobljeni su odvođeni u logore u Sremskoj Mitrovici, Aleksincu i Nišu, u Vojno-istražni zatvor u Beogradu i logor u Begejcima, koji je bio aktivan još od septembra. Svi logori, izuzev Niša koji je bio u zoni odgovornosti 3. vojne oblasti (VO) JNA, bili su u zoni odgovornosti 1. VO JNA. Obezbeđenje logora vršili su pripadnici Vojne policije JNA.
Osim u Stajićevo, zarobljeni su odvođeni u logore u Sremskoj Mitrovici, Aleksincu i Nišu, u Vojno-istražni zatvor u Beogradu i logor u Begejcima, koji je bio aktivan još od septembra. Svi logori, izuzev Niša koji je bio u zoni odgovornosti 3. vojne oblasti (VO) JNA, bili su u zoni odgovornosti 1. VO JNA. Obezbeđenje logora vršili su pripadnici Vojne policije JNA.
Kroz logore je, na period od nekoliko dana do devet meseci, prošlo oko 7.000 ljudi, među kojima je bilo i starih osoba, žena i maloletnika, većinom s područja Vukovara. Zatočenici su svakodnevno podvrgavani psihičkom i fizičkom zlostavljanju, nasilju i torturi od strane oficira i rezervista JNA, pripadnika TO s teritorije Vukovara, kao i pripadnika milicije Srpske autonomne oblasti Slavonija, Baranja i Zapadni Srem (SAO SBZS) koji su dolazili u logore. Svi logoraši su bili izloženi ponižavanju i izgladnjivanju, te svakodnevno odvođeni na ispitivanja, koja su bila praćena torturom. U logorima je evidentirano i seksualno zlostavljanje.
Nakon zatvaranja logora u Stajićevu, 22. decembra 1991. godine, veći broj zatočenika je prebačen u KPD Sremska Mitrovica ili u KPD u Nišu, a jedan broj zarobljenih upućen je na razmenu. Logor u Nišu zatvoren je u februaru 1992. godine, dok su zatočenici u Sremskoj Mitrovici i Vojno-istražnom zatvoru u Beogradu ostali do sredine avgusta 1992. godine, kada je organizovana razmena zarobljenika po principu „svi za sve“.
Od posledica zlostavljanja ili usled nepružanja adekvatne medicinske pomoći, u logorima na teritoriji Srbije preminulo je najmanje 14 zatočenika: Mirko Tišma, Zlatko Brajer, Branko Koch, Ivan Kamerla, Josip Boldiš, Božo Kelava, Zlatko Cvitković, Damir Kiralj, Antun Plivelić, Đuro Tvorek, Ivan Švraka, Niko Šoljić, Pero Mesić.
Tužilaštvo Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju (MKSJ) teretilo je Slobodana Miloševića za formiranje logora za Hrvate u Srbiji i zatvaranje civila i ratnih zarobljenika u njima. Tužilaštvo MKSJ je teretilo i Gorana Hadžića za protivpravno zatvaranje u nehumanim uslovima Hrvata i drugih nesrba u nekoliko zatočeničkih objekata u Srbiji. Ti postupci okončani su smrću optuženih.
Udruženje „Vukovar 1991.“ i FHP su, u maju 2008. godine, Tužilaštvu za ratne zločine (TRZ) podneli krivičnu prijavu u kojoj su imenom, prezimenom ili nadimkom navedena 54 zapovednika i stražara u logorima u Srbiji. Dve godine kasnije, zamenik tužioca za ratne zločine izjavio je da je u toku pretkrivični postupak. Međutim, do danas je u Srbiji samo jedna osoba osuđena za zločine počinjene u logorima na teritoriji Srbije. Pripadnik TO Marko Crevar osuđen je na godinu i šest meseci zatvora, kaznu ispod zakonskog minimuma, nakon što je sa TRZ sklopio sporazum o priznanju krivice za ratni zločin protiv zarobljenika u KPD Sremska Mitrovica.
Nijedno mesto zatočenja u Srbiji nema spomen-obeležje u znak sećanja na događaje i ljude koji su u njima stradali, iako su bivši zatočenici logora uputili više takvih zahteva vlastima u Srbiji. U julu 2016. godine, tadašnji premijer a današnji predsednik Srbije Aleksandar Vučić obećao je da će biti podignut spomenik žrtvama, ali to se do danas nije dogodilo. Donošenjem Zakona o ratnim memorijalima 2018. godine to je praktično onemogućeno, budući da taj zakon ograničava memorijalizaciju isključivo na proces koji je „od značaja za negovanje tradicije oslobodilačkih ratova Srbije“.
Fond za humanitarno pravo (FHP) je 2020. godine objavio dosije „Logori za Hrvate na teritoriji Srbije“, koji prikazuje proces formiranja logora, uslove zatočenja, kršenja ljudskih prava i međunarodnog humanitarnog prava u njima, te identifikuje odgovorne pojedince.
O logorima u Srbiji FHP je izradio i digitalni narativ „Logori za Hrvate na teritoriji Srbije”, te 30-minutni istoimeni video.
D. B.
