BEOGRAD, 8. novembra 2023. – Fototipsko izdanje poeme JAMA Ivana Gorana Kovačića koja je prvi put štampana u partizanskoj štampariji u Topuskom, na slobodnoj teritoriji prosinca/decembra 1944. sa grafikama Ede Murtića i Zlatka Price, bilo je moguće zahvaljujući jedinom sačuvanom originalnom primerku mape grafika u fascikli presvučenoj padobranskim platnom.
Primerak je deo legata Jugoslavenskog revolucionara Vicka Krstulovića i čuva se u Istorijskom arhivu Beograda. Numerisani primerak, pod brojem 33, sa potpisima autora grafika, kazao je na današnjem predstavljanju u Medija centru izdavač Dragan Stojković, vlasnik Most Art Jugoslavija.
Ove godine, istakao je Stojković, navršilo se 80 godina od kako su Gorana posle ofanzive na Sutjesci, u julu 1943. ubili četnici u mestu Vrbica kod Foče. Od 1913, njegovog rođenja, 110 godina. Ali, potreba za objavljivanjem ovog dela nije u pukim datumima, obljetnicama. Razlozi za to moraju biti mnogo dublji.
Izdavač ih nalazi, pre svega, u nužnosti sagledavanja karaktera zla koje se, posle svetskog pomračenja uma u Drugom svetskom ratu, ponovilo u Jugoslaviji, u ratovima 1991-1995. i 1999. godine. “Zlo je relativizovano. Aktuelni istorijski revizionizam, rehabilitacija ustaša i četnika, tama zločina i slepilo osvete zasniva se na poricanju učinjenog zla, kako 1941-1945, tako i 1991-1995. Poricanje svojih zločina postaje zločin koji priprema nove zločine, rekao je Stojković.
Jedan od najboljih poznavalaca pozorišne umetnosti na teritoriji nekadašnje Jugoslavije, reditelj Gradimir Gojer kazao je da je Ivan Goran Kovačić bio ne samo odličan pesnik, “jedan od najboljih hrvatskih pjesnika ikad, nego i moćan prozaist i esejist. Imao je bliske kontakte sa Miroslavom Krležom, kojeg je smatrao najboljim piscem na ovim prostorima.
Potom je Gojer iščitao deo Jame.
Posljednje svjetlo prije strašne noći
Bio je bljesak munjevita noža,
I vrisak, bijel još i sad u sljepoći,
I bijela, bijela krvnikova koža;
Jer do pojasa svi su bili goli
I tako nagi oči su nam boli.
Gojer je pomenuo i jedan “naučni” skup Matice Hrvatske o Ivanu Goranu Kovačiću “sa mnogo laži i diletantizma da se zastideo svih koji pošteno gledaju na prošlost”. Poseban značaj ovom izdanju, kaže, daju dva velika umjetnika, Murtić i Prica kojima je na velikoj izložbi u Parizu najviše pohvale izrekao slavni Pikaso, rekavši da su njihovi likovni prikazi svjetski. “Fašizam je vojnički pobijeđen ali je u bantu državicama vraćen i ovakva jama, rekonstruisana i restaurirana na neki način je inicijalna kapisla za antifašizam novog oblika. Reditelj je citirao španskog borca Čedu kapora koji je na fašizam gledao kao na korov i da ga stalno treba “plijeviti”.
“Svako dijete na bivšim jugoslovenskim prostorima trebalo bi da ima Jamu ispod jastuka, rekao je Gradimir Gojer.
Kardiolog i publicistkinja Svetlana Broz kazala je da je dobar deo života posvetila reanimaciji ljudi kojima srce stane, a da je sada došla u situaciju da radi na tome da ljudi “imaju srca”. Za nju je poduhvat izdavača značajan “što pokušava da mladima vrati mogućnost da promišljaju šta se dogodilo”, rekla je unuka slavnog dede (J. B. Tita), ističući da je svuda ista priča, u stilu “samo nas progoni Hag…”
Izdavač je hteo da vrati priču na nedopričanost i zato je njegov projekat važan.
O ovom izdanju Jame govorio je i novinat Tomislav Marković, ističući da je poema “važan korak na našu kulturu. On je rekao da je pesnik koji je pisao o ustaškim pokoljima stradao od četničke kame, što je poseban apsurd.
Onda su se preko noći povampirili oni iz Jame Ivana Gorana Kovačića i opet su pinjene jame, rekao je Marković.
D. B.
